Γιώργος Γ. Πιτσιτάκης (δάσκαλος)
Το μαθητικό-νεανικό έντυπο στα Χανιά και την Κρήτη, το πρώτο μισό του Εικοστού αιώνα. Κυψέλη «πολύτροπης» έκφρασης, επικοινωνίας, γνώσης και ψυχαγωγίας.
Αγαπητοί συνάδελφοι, Κυρίες και Κύριοι, Φίλες και φίλοι,
Κατ’ αρχήν θα θέλαμε να εκφράσουμε τα συγχαρητήριά μας στο Σύλλογό μας, που οργάνωσε τούτη την ημερίδα. Θα σας παρουσιάσουμε το θέμα μας, κάνοντας σύντομη αναφορά στα μαθητικά-νεανικά έντυπα των Χανίων και της Κρήτης, της περιόδου από την Αυτόνομη Κρητική Πολιτεία (1898) έως το τέλος της Γερμανικής Κατοχής στα Χανιά (Ιούνιος 1945). Στηριχθήκαμε στις καταγραφές και προσεγγίσεις που έχουν γίνει μέχρι τώρα και κυρίως το ερευνητικό πρόγραμμα του Ιστορικού Αρχείου Ελληνικής Νεολαίας (ΙΑΕΝ) της Γ.Γ.Ν.Γ. της περιόδου 1830-1945. Βέβαια η καταγραφή, όπως ομολογείται, για διάφορους λόγους παρουσιάζει πολλά κενά για τα οποία θα χρειαστεί πολύχρονη, επίπονη και συστηματική έρευνα προς «πάσαν κα- τεύθυνσιν». Η ενασχόληση με το μαθητικό-νεανικό έντυπο του παρελθόντος δεν προκύπτει από μια νοσταλγική διάθεση αλλά για την κατανόηση της κάθε εποχής και διότι το υλικό τους πρέπει να χρησιμοποιηθεί για τη μελέτη της σύγχρονης ιστορίας «αφού, όπως γράφουν οι Ανδρέου και Τζήκας, μέσα από τα έντυπα αυτά, στον ένα ή στον άλλο βαθμό, αποτυπώθηκε το κλίμα της εποχής, οι αντιλήψεις και τα γεγονότα που δεν έχουν αλλού καταγραφεί. Πολλά από τα έντυπα αυτά αποδεικνύονται μοναδικοί, μερικές φορές, αποθησαυριστές γεγονότων και χρονογράφοι». Ως μαθητικό-νεανικό έντυπο θα μπορούσαμε να ορίσουμε κάθε έντυπο που απευθύνεται ή ασχολείται με τα παιδιά και τους νέους, που αναφέρεται στους μαθητές-τριες, το έντυπο δηλαδή που εκδίδεται από αυτούς ή από ενήλικες γι’ αυτούς. Η δημιουργία ενός μαθητικού-νεανικού εντύπου προκύπτει από την ανάγκη έκφρασης, επικοινωνίας και ψυχαγωγίας των παιδιών και των νέων. Και αυτό αποτελεί τον πυρήνα της σκέψης από τα τέλη του 18ου αιώνα, όταν ξεκίνησαν να πρωτοεμφανίζονται τα παιδικά περιοδικά σε ορισμένες χώρες της Ευρώπης (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία, Ισπανία), μέχρι σήμερα.
Στη χώρα μας το Σεπτέμβριο του 1836 εμφανίζεται το πρώτο ελληνικό παιδικό περιοδικό με τίτλο [2] «Παιδική Αποθήκη, περιοδικόν σύγγραμμα εκδιδόμενον δις του μηνός δια τα παιδία της Ελλάδος υπό Δημ. Πανταζή Αθηναίου».
Στην Κρήτη, την περίοδο της Αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας που αρχίζει να υπάρχει οργανωμένη εκπαίδευση, το πρώτο, μέχρι τώρα, καταγεγραμμένο παιδικό περιοδικό είναι [3] η «Εφημερίς των μικρών» (6 τεύχη) και η συνέχειά του η «Εφημερίς των παίδων» (5 τεύχη), δεκαπενθήμερα περιοδικά, που εκδίδονταν στο Ηράκλειο στα 1911 και 1912, από τον Γ.Ι. Καφφετζάκη. Εκεί δηλώνεται ότι σκοπός του περιοδικού είναι, να εξυπηρετηθεί το υψηλό έργο της διαπαιδαγώγησης της νέας γενιάς που γίνεται στο σχολείο και την οικογένεια, κυρίως δε να το συνδέσει με τα σύγχρονα εθνικά γεγονότα και την πρόοδο των επιστημών. Να μεταδώσει γνώσεις που έχουν άμεση σχέση με τη ζωή.
Μετά την ένωση της Κρήτης το 1913 και μέχρι το τέλος της δεκαετίας, τα ταραχώδη γεγονότα (το τέλος των Βαλκανικών πολέμων, ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος και ο εθνικός διχασμός), επέφεραν σοβαρή έλλειψη χαρτιού και περιόρισαν σημαντικά την εκδοτική δραστηριότητα. Στο νησί δεν έχουν ανευρεθεί μέχρι τώρα δείγματα μαθητικών- νεανικών εντύπων.
Την περίοδο του μεσοπολέμου και μέχρι το 1936 διαπιστώνουμε σημαντική ανάπτυξη της εκδοτικής παραγωγής μαθητικών-νεανικών εντύπων. Μετά το 1922 εγκαταλείπεται πια οριστικά ο μύθος της «Μεγάλης Ιδέας». Το κίνημα του δημοτικισμού και οι σοσιαλιστικές ιδέες βρίσκουν μεγάλη απήχηση ανάμεσα στους νέους. Η νεολαία από το περιθώριο που την είχαν θέσει βγαίνει στο προσκήνιο, προσπαθεί να επικοινωνήσει και μέσα από τα έντυπα προβάλλει τις προτάσεις, τις αντιλήψεις και τις νοοτροπίες της, εξωτερικεύει τα συναισθήματά της και αποτυπώνει την πολιτιστική στάθμη της εποχής. Πρωτοπόροι νέοι συγκροτούν πνευματικούς ομίλους σε πολλές επαρχιακές πόλεις και εκδίδουν δικά τους έντυπα. Στρέφουν την προσοχή τους στην τοπική ιστορία και λαογραφία, γράφουν στίχους, συνεργάζονται με καταξιωμένους λογοτέχνες και ντόπιους λόγιους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Κρητικού Φιλολογικού Συλλόγου ο οποίος ιδρύθηκε το Μάιο του 1924 στα Χανιά. Στην έκκληση του προς τους νέους των Χανίων (28-4) γράφεται: «[…] Και εις τα Χανιά, όπως και εις όλας τας της Κρήτης πόλεις δεν υπάρχει σωματείον φιλολογικόν βιώσιμον, δεν εκδίδεται περιοδικόν Κρητικής φιλολογίας, δεν γίνεται ενέργεια καλλιτεχνικής μορφώσεως και διαδόσεως αυτής.[…] Ιδρύομεν Φιλολογικόν σύλλογον εν Χανίοις και προσκαλούμεν ενθέρμως τους μορφωμένους νέους της Κρήτης […] να εγγραφούν μέλη του Συλλόγου τούτου, όστις ας είναι εν εγερτήριο σάλπισμα δια τους καθεύδοντας και εν προσκλητήριον δια τους προθύμους αλλ’ ατόλμους. […] Ο Σύλλογος ούτος αν υποστηριχθή, θα εκδίδη περιοδικόν, θα κάμνη διαλέξεις, θα είναι εν σωματείον δεικνύον ότι και εις την Κρήτην αι μούσαι δεν αφήνονται αθεράπευται […]». Από τους 7 υπογράφοντες νέους ξεχωρίζουμε τα ονόματα των Νικ. Τωμαδάκη μετέπειτα διαπρεπή βυζαντινολόγου-φιλόλογου, καθηγητή Πανεπιστημίου και Βαγγέλη Κτιστάκη διδάκτορα νομικών σπουδών, γραμματέα Κρήτης του ΚΚΕ και μεγαλομάρτυρα της Αντίστασης καθώς σκοτώθηκε με απάνθρωπο τρόπο από τους Γερμανούς στο κολαστήριο της Αγιάς στις 16 του Ιούνη του 1944.
Τα μαθητικά έντυπα που εκδίδονται από μαθητές σε συνεργασία με εκπαιδευτικούς, παρουσιάζουν μεγάλη αύξηση στα τέλη της δεκαετίας του 1920 και στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Εκτός από τις προσπάθειες της τότε κυβέρνησης Βενιζέλου να οργανώσει τα σχολεία στη βάση της λειτουργικότητας και της αποδοτικότητας, η εκδοτική κίνηση στο μαθητικό έντυπο πρέπει να αναζητηθεί στις σχετικές με τις σχολικές κοινότητες παιδαγωγικές αντιλήψεις και πρακτικές του κινήματος που ξεκίνησε από τη Δυτ. Ευρώπη και απλώθηκε στις ΗΠΑ, την ΕΣΣΔ και τις Ινδίες και ονομάστηκε Νέα Αγωγή ή Σχολείο Εργασίας ή Νέο Σχολείο. Στην Ελλάδα φορέας των ιδεών και αντιλήψεων του «Σχολείου Εργασίας» είναι ο Εκπαιδευτικός Όμιλος που έχει στις τάξεις του τους κορυφαίους παιδαγωγούς Δημ. Γληνό, Αλέξ. Δελμούζο, Κώστα Σωτηρίου, Μιχ. Παπαμαύρο κ.ά., οι προοδευτικοί εκπαιδευτικοί και διάφορα παιδαγωγικά έντυπα. Οι απόψεις των εκπροσώπων του «Σχολείου Εργασίας» ότι η μαθητική εφημερίδα είναι μια από τις δραστηριότητες της σχολικής κοινότητας, κινούνταν και μέσα στα διδασκαλεία και στις σχολές κατάρτισης δασκάλων. Στο «Δελτίο της ΟΛΜΕ» το 1932 ο εκπαιδευτικός σύμβουλος Θ. Παρασκευόπουλος γράφει: «Κάθε σχολείον και το γυμνάσιον και το δημοτικόν σχολείον πρέπει να έχη την εφημερίδα του…». Άξια λόγου είναι και τα έντυπα που εκδίδονται με πρωτοβουλία της Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ) κυρίως στα πανεπιστήμια και στα μεγάλα αστικά κέντρα. Σε αυτά επικρατεί ο προβληματισμός της γενιάς που προσπαθεί να συνενώσει τα πνευματικά ενδιαφέροντα και τις νεανικές ανησυχίες, με τον αγώνα και το πάθος για την κοινωνική αλλαγή. Επίσης εκδίδονται έντυπα που προπαγανδίζουν φιλομοναρχικές ιδέες, μιλούν για τη νέα αναγέννηση και καλούν τη νεολαία σε δράση κατά των σοσιαλιστικών ιδεών.
Την περίοδο αυτή στην Κρήτη έχουν καταγραφεί 16 μαθητικά-νεανικά έντυπα που συνήθως ήταν βραχύβια και η εικόνα κατά νομό είναι η παρακάτω:
Στο νομό Λασιθίου, το 1925 στο Βραχάσι εκδίδεται από ομάδα νέων η δακτυλογραφημένη εφημερίδα «Καταδίωξις» και το 1935 στην Ιεράπετρα το μαθητικό περιοδικό «Το Κύμα», από τα οποία δεν έχει διασωθεί κανένα φύλλο.
Στο Ηράκλειο κυκλοφορεί το 1924 από τη Συνταγματική Νεολαία του νομού η Βασιλόφρων Εφημερίς «Συνταγματική Κρήτη». Το 1927 το Λύκειο ο «Κοραής» [4] εκδίδει το παιδικό περιοδικό «Παιδική Ζωή» με στόχο την παιδική ψυχαγώγηση. Δημοσιεύει παραμύθια, ποιήματα και πολλές συνεργασίες μαθητών δημοτικών σχολείων. Το 1928 [5],[6] βγαίνει από ομάδα νέων το «Κρητικό Λεύκωμα» και υπότιτλο Ανθολογία των Νέων σε ένα και μοναδικό τεύχος που περιέχει λογοτεχνικά κείμενα νέων, κατά κανόνα, λογίων του Ηρακλείου, ενώ το 1929 κυκλοφορεί [7],[8],[9] από τις Μαθητικές Κοινότητες της Μέσης Εκπαίδευσης του Ηρακλείου το μαθητικό περιοδικό «Πρόοδος» που θέλει «να διδάξη και να τέρψη τους αναγνώστας της (με) εγκυκλοπαιδικά δημοσιεύματα, διηγήματα, ποιήματα, επιτυχείς συνθέσεις, ανέκδοτα, μαθητικήν κίνησιν κλπ., όλα προερχόμενα εκ μαθητών…». Να σημειώσουμε εδώ ότι τον Απρίλη του 1935 το εκπαιδευτικό περιοδικό «Διδασκαλική Ζωή» που εκδίδεται από ομάδα δασκάλων του Ηρακλείου, καθιερώνει στήλη μαθητικής συνεργασίας με τον τίτλο «Λαογραφία» και οι μαθητές των σχολείων συμμετέχουν με τραγούδια, μαντινάδες, αινίγματα κ.ά.
Στο Ρέθυμνο, το 1919 βλέπει το φως η χειρόγραφη προσωπική εφημεριδούλα «Λιχούδης» του 14χρονου Γιώργη Ανδρουλιδάκη, μετέπειτα σημαντικού Ρεθεμιώτη δημοσιογράφου ο οποίος πολύ αργότερα σε μαρτυρία του για τα πρώτα «δημοσιογραφικά» του βήματα έλεγε: «…Όλοι γύρω μου ρωτούσαν: “τί τον έπιασε το Γιώργη;”. Κείνο που με είχε “πιάσει” ήταν η πρώτη ενστικτώδης εκδήλωση των κλίσεων μου, που προσδιόρισε τον μετέπειτα επαγγελματικό εγκλωβισμό μου, χωρίς τότε να το καταλαβαίνω…». Στο Ρέθυμνο, επίσης, το 1923 [10] εκδίδεται από ομάδα νέων το φιλολογικό περιοδικό «Αθηνά» με φιλόδοξους στόχους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα πρωτόλεια δημοσιεύματα του Παντελή Πρεβελάκη που ήταν αρχισυντάκτης με το ψευδώνυμο Παντελής Αποσπερίτης. Δημοσιεύονται, επίσης, κείμενο του Ψυχάρη, συνεργασίες νεαρών λογίων του Ρεθύμνου, διηγήματα, ποιήματα και χρονογραφήματα. Το 1930 [11] οι μαθητικές κοινότητες του Γυμνασίου Ρεθύμνης βγάζουν την «Μαθητική Ηχώ» με πλούσια ύλη από τους μαθητές και τις μαθήτριες με διηγήματα, χρονογραφήματα, στίχους, εκθέσεις, και σελίδες ψυχαγωγίας.
Στα Χανιά, τον Αύγουστο του 1923 κυκλοφορεί από συντροφιά νέων, το μηνιαίο περιοδικό «Λογοτεχνικές Σελίδες», [12] για να δώσουν, όπως γράφουν, «μια γερή ώθηση των νέων στη λογοτεχνία» και να δημιουργήσουν «λίγη φιλολογική ώθηση στο νησί». Υπεύθυνος ύλης είναι ο Στέλιος Καψωμένος μετέπειτα κλασσικός φιλόλογος και καθηγητής στο ΑΠΘ. Το περιοδικό υποστηρίζει φανατικά το κίνημα του δημοτικισμού και στο 2ο και τελευταίο τεύχος δημοσιεύεται άρθρο του Γ. Ψυχάρη για τη γλώσσα. Ένα χρόνο μετά τον Αύγουστο του 1924 εκδίδεται από τον Κρητικό Φιλολογικό Σύλλογο το δεκαπενθήμερο περιοδικό «Αυγερινός». [13],[14],[15] Επικεφαλής και υπεύθυνος ύλης ήταν ο, τότε 18χρονος και υπεραιωνόβιος σήμερα (107χρονών), Εμμανουήλ Κριαράς κορυφαίος δημοτικιστής, καθηγητής στο ΑΠΘ και δάσκαλος του γένους, όπως απεκλήθη. Στα 14 τεύχη του περιοδικού, βρίσκουμε διηγήματα γνωστών και νέων λογοτεχνών, ποιήματα νέων λογίων, ένα ανέκδοτο (τότε) του Κ. Καβάφη (τχ. 10), μεταφράσεις, αναλύσεις λογοτεχνικών έργων, βιβλιοκρισίες κ.ά. Με σαφή θέση υπέρ του δημοτικισμού εντυπωσιάζει η, δημοσιευμένη σε τρεις συνέχειες, μελέτη «Πραγματεία επί της γλώσσης», του Παναγιώτη Κορνάρου από το Σφακοπηγάδι, μετέπειτα αρχισυντάκτη του Ριζοσπάστη, που τον φυλάκισε κι εξόρισε ο Μεταξάς και αργότερα εκτέλεσαν οι Γερμανοί την Πρωτομαγιά του 1944 στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής με τους 200 πατριώτες κομμουνιστές, μαζί με το Ναπολέοντα Σουκατζίδη από το Ηράκλειο και το Νίκο Μαριακάκη από τα Χανιά. Μεταξύ των πολλών επιχειρημάτων του, γράφει: «[…] Ποια γλώσσα αποδείχτηκε στο να εκφράζει τα ψυχικά συναιστήματα και διανοήματα πιο κατάλληλη […] η δημοτική ή ηκαθαρεύουσα; […] Δείξτε μου καλύτερο ποίημα στην καθαρεύουσα από το Δημοτικό περιώνυμο εκείνο: “Αυγίτσα θε να σηκωθώ απ’ του βουνού τη ρίζα,/ να πάρω να ξημερωθώ βουνό μου στην κορφή σου/ να κάμω κύκλο στο βουνό, βόλιτα στη μαδάρα […]». Το 1924 εμφανίζεται [16] η βασιλόφρων εφημερίς «Η Συνταγματική Χανίων» όργανο της Συνταγματικής Νεολαίας ν. Χανίων. Tο 1932 το Γυμνάσιο Θηλέων Χανίων κυκλοφορεί το περιοδικό «Μαθητική Πρόοδος» του οποίου δεν υπάρχουν τεύχη, ενώ την ίδια χρονιά οι Μαθητικές Κοινότητες του Γυμνασίου Αρρένων εκδίδουν το περιοδικό «Ο Μαθητής» [17] όπου στο κύριο άρθρο του 1ου τεύχους που υπογράφει ο Ν. Ξηράς αναφέρεται: « […] Δια του περιοδικού μας ο μαθητής […] θα δύναται να εκφράζη ελευθέρως τας γνώμας του […] να επέλθη διανοητική επαφή μεταξύ των μαθητών […] να δοθή ευκαιρία εις τον εξωσχολικόν εν γένει κόσμον τι επιτέλους έχουν μάθη, πως σκέφτονται και πως κρίνουν τα διάφορα γεγονότα οι μαθηταί, τα φυτώρια αυτά της κοινωνίας, τα οποία αποτελούν και ένα μέγα μέρος της αυριανής Ηγέτιδος Τάξεως του Ελληνικού λαού […]». Το 1934 [18] οι μαθητές του Ιδιωτικού Γυμνασίου Χανίων εκδίδουν τη «Μαθητική Ζωή» με υπεύθυνο τον διευθυντή του σχολείου, Νικόλαο Τωμαδάκη.
Τον Νοέμβριο του 1935 «σ’ ένα μικρό δωμάτιο του 7ου Δημοτικού Σχολείου Χανίων» γεννιέται «Το Κρητικόπουλο» [19]ένα ξεχωριστό περιοδικό που θα μας απασχολήσει λίγο περισσότερο. Πώς «γεννήθηκε» το Κρητικόπουλο; Την απάντηση τη βρίσκουμε στο δεκαπενθήμερο εκπαιδευτικό περιοδικό «Παιδαγωγικές Σελίδες» που βγαίνει από τον Οκτώβρη του 1934 από φωτισμένους προοδευτικούς δασκάλους των Χανίων όπως ο Μάνος Μασούρης, ο Παντελής Βαβουλές, η Αγλαϊα Κυρμιζάκη, ο Γιάννης Φιωτάκης και πολλούς άλλους. [20] Αυτοί μπολιασμένοι με τις ιδέες των μεγάλων δασκάλων και οραματιστών του Εκπαιδευτικού Ομίλου και ακολουθώντας τις νέες αντιλήψεις για την Αγωγή του Σχολείου Εργασίας αγωνίζονταν να τις εξαπλώσουν και όπως γράφουν «[…]Ο δάσκαλος κάθε μέρα και ξεσκλαβώνεται από την πλήξη του παλιού σχολείου της λογοκοπίας και τραβάει το δρόμο που φωτίζουν οι νέες αντιλήψεις της παιδαγωγικής και της διδακτικής». Σ’ αυτό το πλαίσιο κατανοούν και την αναγκαιότητα έκδοσης ενός μαθητικού περιοδικού. Στο 6ο τεύχος των «Παιδαγωγικών Σελίδων» το Δεκέμβρη του 1934, αφού πρώτα επισημαίνουν ότι τα περιοδικά που κυκλοφορούσαν μέχρι εκείνη τη στιγμή αφορούσαν μαθητές της Μέσης Εκπαίδευσης, γράφουν: [21] «[…]Έτσι το δημοτικό σχολείο στερείται αποκλειστικά δικού του περιοδικού. Κι όμως ξέρουμε, πως σήμερα με τις νέες διδακτικές αρχές το περιοδικό παίζει ένα σπουδαίο ρόλο στο μορφωτικό, ηθικοπλαστικό όσο και ψυχαγωγικό σκοπό του σχολείου. Δίνει ευκαιρίες στον ελεύθερο πλουτισμό των γνώσεων του παιδιού και στην ανάπτυξη της αγάπης προς το βιβλίο.[…] Ύστερα από πολλές σκέψεις […] παίρνομε την πρωτοβουλία για την έκδοση ενός παιδικού περιοδικού συμπληρώνοντας το κενό.[…] Το περιοδικό για ν’ ανταποκριθεί στις πνευματικές απαιτήσεις των μικρών μας παιδιών θα γράφεται και θα διευθύνεται από παιδιά. Θα καταρτισθή επιτροπή από 5 παιδιά που με την εποπτεία μας θα αναλάβη το έργο της εξεύρεσης και της κριτικής της ύλης.[…]. [22] Το περιοδικό αυτό θα καθρεφτίζη στο μεγαλύτερό του μέρος τη σχολική εργασία και τη ζωή του παιδιού-μαθητή της περιφερείας μας με ανταποκρίσεις από τ’ άλλα σχολεία της Κρήτης και της Ελλάδας. […] Την εκλογή του τίτλου την αφήνουμε στα παιδιά[…]». Το περιοδικό στο πρώτο του τεύχος χαιρετίζοντας τα Κρητικόπουλα, αναφέρει: «… Το Κρητικόπουλο θα γίνη το όμορφο βιβλίο που όταν το διαβάζομε το βλέπομε με το νου μας όλους σας να μας μιλείτε φιλικά για ωφέλιμα πράγματα. Θα σας βλέπομε με τη φαντασία μας, πως εργάζεστε, πως παίζετε, πως ζήτε στο σχολειό και στον τόπο σας…». Στην ταυτότητα του περιοδικού αναφέρονται ως διευθύνουσα επιτροπή τρεις δάσκαλοι: ο Μάνος Μασούρης 7ο Δημ. Σχολείο(επικεφαλής), ο Θοδ. Αρώνης 9ο Δημ. Σχολείο (συντάκτης) και Α. Μαρής 8ο Δημ. Σχολείο (διαχειριστής). Το πρώτο τεύχος γίνεται δεκτό με ενθουσιασμό απ’ όλη την εκπαιδευτική και τη μαθητική κοινότητα. Ο επιθεωρητής της Β΄ περιφέρειας Χανίων Ι. Σταυρακάκης γράφει στο 2ο τεύχος σε έμμετρο λόγο: «[…]Χρυσό μου «Κρητικόπουλο», όμορφο χελιδόνι, που μιας καινούργιας άνοιξης το μήνυμα μας φέρνεις, για τη γλυκειά πατρίδα μας συνέχισε να σπέρνεις, το σπόρο κάθε αρετής, κάθε καλού κι ωραίου[…]». [23] Στις Παιδαγωγικές Σελίδες οι υπεύθυνοι δάσκαλοι λίγο μετά, λένε: «Σιγά σιγά το μαθητικό μας περιοδικό με την παγκρήτια μαθητική συνεργασία παίρνει μια ποικιλόμορφη και πιο ενδιαφέρουσα μορφή. Φθάνει πια και σ’ απόμακρα χωριουδάκια του νησιού μας[…]». Για το ίδιο θέμα το «Κρητικόπουλο» τον Απρίλη του 1935 γράφει: «[…]Στην Κρήτη πρωτοείδα το φως του ήλιου και γι’ αυτό Κρητικόπουλο με βάπτισαν. Τη γνώρισα καλά την ιδιαίτερη πατρίδα μου γιατί έφτασα και στο μικρότερο χωριό της. Είμαι ενθουσιασμένο γι’ αυτήν και δεν την απαρνιούμαι ποτέ. Μη νομίσετε όμως πως δε μ’ ενδιαφέρει η πιο πλατειά πατρίδα μας, η λατρευτή Ελλάδα! [24] Άρχισα να πηγαίνω και στην Αθήνα, στη Μεσσηνία, στο Λεωνίδι, στην Αιτωλοακαρνανία, στη Θεσσαλονίκη έτσι όπως με βλέπετε με τα βρακάκια μου, με τ’ άσπρα ποδηματάκια μου, με την κατσούνα μου. Μ’ αρέσει η φορεσιά μου πολύ, μα αν πηγαίνω συχνά στα ελληνικά αυτά μέρη, μπορεί να την αλλάξω και τότε θα ονομαστώ ΕΛΛΗΝΟΠΟΥΛΟ. Τι λέτε;». To «Κρητικόπουλο» λοιπόν ήταν πρωτοπόρο, αποτελεί το πρώτο διασχολικό περιοδικό για μαθητές Δημοτικού Σχολείου και είναι ο πρόγονος των «Χανιωτακιών».
Με την επιβολή της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου εκδόθηκε πολύ μικρός αριθμός μαθητικών εντύπων. Αυτό έχει σίγουρα σχέση με το κλίμα φόβου που είχε καλλιεργήσει το καθεστώς. Ο εκδοτικός οργασμός που παρατηρήθηκε πριν το 1936 ανακόπηκε, καθώς η δικτατορία κατάργησε τον επιτυχημένο θεσμό των μαθητικών κοινοτήτων. Με την ίδρυση της Ε.Ο.Ν. καταβάλλεται προσπάθεια πλαισίωσης της από μεγάλα τμήματα της νεολαίας. Χρησιμοποιείται κάθε μέσο χειραγώγησης της γι’ αυτόν το σκοπό: η καλλιέργεια του εθνικισμού, του αντικομμουνισμού, η πίστη στο βασιλιά και το δικτατορικό καθεστώς, είναι αναγκαία για την αποκάθαρση της από τις κομμουνιστικές ιδέες, τις οποίες υποτίθεται ότι είχε εγκολπωθεί τα προηγούμενα χρόνια. Τα προσκοπικά έντυπα αποτελούν ίσως τις ελάχιστες εστίες που δεν αρκούνται στις επευφημίες υπέρ του καθεστώτος αλλά προβάλλουν τις δραστηριότητες των προσκοπικών ομάδων και παρουσιάζουν τον προβληματισμό τους. Από τα 60 καταγεγραμμένα πανελλαδικά έντυπα και τα πάμπολλα παράνομα, των οποίων ο αριθμός είναι απροσδιόριστος, που έβγαιναν από την ΟΚΝΕ και μεμονωμένους νεολαίους κομμουνιστές σε όλη τη χώρα και δεν έχουν υπολογιστεί στην καταγραφή, τα δύο βγήκαν στην Κρήτη.
Το 1939 στο Ηράκλειο [25] εκδίδεται σε ένα και μοναδικό τεύχος από δύο ενωμοτίες προσκόπων «Το Φύλλο της Ενωμοτίας» με στόχο τη διάδοση των αρχών του προσκοπισμού. Τον Απρίλη του 1939 κυκλοφόρησε [26] στα Χανιά η εβδομαδιαία εφημερίδα «Κρητική Νεότης» όργανο της Επιτροπής Χανίων της Ε.Ο.Ν.. Εμφανίστηκε λίγους μήνες μετά την εκδήλωση στα Χανιά του μοναδικού, πανελλαδικά, αντιδικτατορικού κινήματος (Ιούλης 1938) κατά του καθεστώτος και της καταδίκης των πρωτεργατών και αρκετού κόσμου σε φυλακές και εξορίες. Στόχος της είναι η προπαγάνδιση των θέσεων της δικτατορίας και τονίζεται το καθήκον της νεολαίας «για να κτισθή το μεγάλο και λαμπερό οικοδόμημα που θα λέγεται “Το Κράτος της 4ης Αυγούστου” και θα στεγάζη την προκοπήν του τόπου μας, την γαλήνην και την εργατικότητα των πολιτών του και την δημιουργίαν τον τρίτου πολιτισμού μας». Με δεδομένα τα αντιφασιστικά αισθήματα του Χανιώτικου λαού δεν κράτησε πολύ καθ’ ‘ότι κυκλοφόρησαν τρία μόνο φύλλα κατά τον Απρίλιο τυο 1939.
Αυτόνομο κεφάλαιο στο μαθητικό-νεανικό έντυπο αποτελεί η περίοδος 1941-1945 τότε που «όλα τάσκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά» αλλά και που ο αντάρτης άνεμος της Αντίστασης άναψε μια καθολική φωτιά που διαπέρασε όλο τον ελληνικό χώρο και έκανε το λαό πολεμιστή της λευτεριάς. Σημαντικό όπλο αντίστασης ήταν και το έντυπο. Γράφει η ιστορικός Οντέτ Βαρών: «Η άνθηση που γνωρίζει το φαινόμενο του τύπου στα χρόνια της κατοχής, είναι χωρίς ανάλογο προηγούμενο. Εξαντλώντας τα όρια της νομιμότητας και περνώντας παράλληλα στους μηχανισμούς της παρανομίας, παρέες, ομάδες και, κυρίως αντιστασιακές οργανώσεις νέων εκδίδουν ένα πλήθος εντύπων». Ο μεγάλος αυτός εκδοτικός πλούτος αριθμεί πανελλαδικά 400 καταγεγραμμένα πρωτοεκδιδόμενα νεανικά έντυπα, αριθμός ενδεικτικός, διότι πάρα πολλά χάθηκαν ή καταστράφηκαν στις σκληρές συνθήκες της κατοχής, του εμφυλίου και των διώξεων των αγωνιστών της αριστεράς από τις μετεμφυλιακές κυβερνήσεις. Τα έντυπα αυτά δεν έχουν τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των προηγούμενων εποχών (καλοτυπωμένα, τακτική κυκλοφορία, περιοδικότητα κ.ά.). Είναι κατόρθωμα η εμφάνιση ενός τυπωμένου σε παράνομο τυπογραφείο, πολυγραφημένου, δακτυλόγραφου ή χειρόγραφου φυλλαδίου που μπορεί να κυκλοφόρησε μία και μόνη φορά. Από τα 400 έντυπα τα 352 εκδίδονται από αντιστασιακές οργανώσεις, με περιεχόμενο ανάλογο με το κλίμα της Κατοχής και της Αντίστασης. Τη μερίδα του λέοντος απ’ αυτή την εκδοτική έκρηξη, που φούντωσε το 1943 και το 1944, είχε η ΕΠΟΝ με 264 έντυπα διότι έριξε μεγάλο βάρος στον τύπο και τον ανήγαγε σ’ ένα από τα σημαντικότερα κανάλια μέσα από τα οποία προσέγγισε τη νεολαία και ταυτόχρονα της έδωσε βήμα έκφρασης. Στην Κρήτη είναι καταγεγραμμένα 22 έντυπα από τα οποία τα 18 είναι επονίτικα. Κατά νομό η εικόνα έχει ως εξής: Στο Λασίθι κυκλοφορούν, το 1943-1945, 6 έντυπα όλα από την ΕΠΟΝ. Σε επίπεδο νομού βγαίνει το 1943 [27].[28] «Η Φωνή των Νέων» στην αρχή όργανο του ΕΑΜΝέων και της ΠΟΕΝ και μετά του Νομαρχιακού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ. Στη Σητεία [29] εκδίδεται χειρόγραφη «Η Αναγέννηση», [30] στην Ιεράπετρα η «Ελεύθερη Νειότη», [31] στη Νεάπολη το «Εμπρός» και [32] στον Άγιο Νικόλαο η «Ελευθερία» και [33] οι «Ελεύθερες Νέες» όργανο της ΕΠΟΝ Θηλέων.
Στο Ηράκλειο [34] κυκλοφορεί το 1944 η «Φλόγα» όργανο του Νομαρχιακού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ και [35] στη Βιάννο τα «Βιαννίτικα Νειάτα» πολυγραφημένα κι επονίτικα. Στο Ρέθυμνο [36] το 1944 εκδίδεται η «Επονίτικη Ορμή» όργανο του Συμβουλίου Νομού της ΕΠΟΝ.
Στα Χανιά τα 7 από τα 11 έντυπα είναι επονίτικα. Το Φλεβάρη του 1943 [37] κυκλοφορούν τα «Ελεύθερα Νειάτα» όργανο της ΠΟΕΝ που έχουν σαν μότο δίπλα στον τίτλο τους εξής στίχους: «Ή Λευτεριά ή Θάνατο μες στης σκλαβιάς τον Άδη, Αδέρφια πάρτε τ΄ άρματα κι εμπρός ανασταθήτε”. Το 1944 [38] ονομάζονται «Λεύτερα Νειάτα» και τα εκδίδει το Συμβούλιο Περιοχής Κρήτης της ΕΠΟΝ. Το ίδιο συμβαίνει [39],[40] και με την «Ελεύθερη Κρητικοπούλα» όργανο των γυναικών αρχικά της ΠΟΕΝ και μετά της ΕΠΟΝ και μότο το εξής: «Γυναίκες σβήστε τ΄ όνομα της σκλάβας που σας δώσαν. Τ’ άρματα δεν εγίνηκαν μόνο για αντρίκια χέρια». Όργανο [41],[42],[43],[44] του Συμβουλίου ΕΠΟΝ ν. Χανίων ήταν η πολυγραφημένη και μετά τυπωμένη «Εξόρμηση» που βγήκε το Μάρτη του 1944 και συνέχισε και μετά την απελευθέρωση, ενώ του Συμβουλίου Πόλης [45] ήταν ο «Μαχητής» που κυκλοφόρησε το Μάη του 1944. Επίσης η ΕΠΟΝ έβγαζε στην Κίσαμο την εφημερίδα «Ορμή», [46] στον Αποκόρωνα και Σφακιά το «Νέο Μαχητή» και [47] στο Σέλινο τον «Αγώνα». Οι υπόλοιπες είναι [48] «Η Φλόγα» (Μάρτιος 1945) όργανο της Χριστιανικής Σοσιαλιστικής Νεολαίας ν. Χανίων, [49] το «Ελληνόπουλον» (Φεβρουάριος 1945) της Εθνικής Ένωσης Νέων Χανίων, το περιοδικό «Κρητικοί Παλμοί» (Μάιος 1945) που εκδίδεται από 4 Χανιώτες (Αλέξ. Δρουδάκης κ.ά) και το «Γρι-Γρι», σατιρικό περιοδικό, [50],[51],[52] χειρόγραφο με πολλά σκίτσα σε όλες τις σελίδες που βγαίνει στις Απόκριες του 1945 από ομάδα νέων, (Δρουδάκης, Δαμιανάκης, Γαμπάς κ.ά.) με σκοπό να διασκεδάσουν την κατάθλιψη, την ανία και την τραγωδία μέσα στην οποία ήταν αναγκασμένοι να ζουν. Στα Χανιά τον Απρίλη του 1945 κυκλοφορεί το «Δελτίο Ειδήσεων» της ΕΠΟΝ και το Νοέμβρη του 1945 εκδίδεται [53],[54] η εφημερίδα «Κρητικά Νιάτα» όργανο του Συμβουλίου Περιοχής ΕΠΟΝ Κρήτης. Η περίοδος μετά το 1945 μέχρι και σήμερα είναι αχαρτογράφητη και θα πρέπει ν’ αρχίσει μια νέα περίοδος καταγραφής και μελέτης του μαθητικού-νεανικού εντύπου. Καταλήγοντας θα πούμε ότι το θέμα μαθητικό-νεανικό έντυπο στην Κρήτη χρειάζεται να μελετηθεί εκτενέστερα και σε βάθος. Όμως σαν ένα πρώτο συμπέρασμα θα λέγαμε ότι το μ-ν έντυπο άνθισε σε περιόδους που νέες ιδέες έρχονταν στο προσκήνιο (Μεσοπόλεμος), σε περιόδους συγκλονιστικές, συγκρούσεων(Κατοχή), και σε περιόδους που το λαϊκό κίνημα ανέβαινε (δεκαετία 1960) ή υπήρχαν προσδοκίες από το λαό για κάτι καλύτερο (δεκαετία 1980).
5 Απριλίου 2013